Wie helpt ermee oude rouwkoets weer nieuw leven in te blazen?

Een rouwkoets zult u zeggen? De oudere garde onder u zullen het zich misschien herinneren uit de vroegere dagen. Een rouwkoets is vrijwel verdwenen uit het hedendaagse beeld van mensen welke begraven worden.

Heel af en toe zie je het nog een keer en dan maakt het ook zeker grote indruk. In vroegere tijden werd een overledene met een draagbaar naar het kerkhof gebracht. Met de uitbreiding van de steden werden de afstanden echter te groot en werd het vervoer verzorgd met speciaal gebouwde rouwrijtuigen. 

Zijlader

Al naar gelang het bedrag dat iemand wilde of kon besteden aan de begrafenis, bepaalde of de overledene met een eenvoudige of een luxueuze koets met veel houtsnijwerk en draperieën werd weggebracht. Men sprak van ‘diverse klassen van begraven’.

Deze rouwkoets is een zogenaamde ‘zijlader’ omdat de kist vanaf de zijkant op een draaiplateau wordt geschoven en vervolgens in de lengterichting wordt gedraaid. Dit waren oorspronkelijk veelal de rouwkoetsen in de hogere klasse. De hogere klasse had een brede oprijlaan bij het huis, waardoor de kist aan de zijkant kon worden geladen. 

Bij dit exclusieve rijtuig is de kist deels zichtbaar en worden de paarden vaak ondergedekt met zwarte kleden en voorzien van zwarte pluimen.

Een rouwkoets werd veelal gebouwd door de firma Huiskamp uit Winterswijk, de bekendste rouwkoetsbouwer uit Nederland.

Af en toe krijg ik de gelegenheid om een bijzonder onderwerp op papier te zetten en in dit geval kreeg ik de vraag van Martie Mulder om een stukje te schrijven over de lijkkoets of rouwkoets die hij heeft gekocht, met een bijzonder doel. Hierover later meer.

Tja wat doe je, als paardenliefhebber en je krijgt de kans om een rouwkoets te kopen. In het geval van Martie Mulder doe je dat. Misschien bent u hem wel eens tegengekomen met zijn paard(en) en wagen. Sinds kort zelfs met een zes span! Ooit enthousiast gemaakt door Geert Satink, welke een haflinger voor de kar had gespannen. En zo begon ook Martie, maar inmiddels overgegaan naar het Gelderse paard

6-span

Hij werd getipt door iemand uit Berkum dat de rouwkoets van Yarden te koop was. Yarden is bezig om van 4 vestigingen over te gaan naar 1 vestiging en houdt een zogenaamde opruiming. Waaronder dus een bijzondere rouwkoets. Want het hebben van een rouwkoets is één maar het gebruik hebben ervan, is twee. Men heeft immers paarden nodig, een koetsier en helpers. Voorwaarde was wel dat alles bij elkaar bleef. Naast de koets zijn er bijvoorbeeld allemaal kleden die de paarden dragen, ornamenten en ga zo maar door.

Martie kwam in contact met de stichting Terebinth. Een  Terebinth is een boom die vaak bij een graf werd geplaatst omdat deze heel erg oud kon worden. Ook dienden de Terebinthen als plaatsen van vergaderingen  en begraafplaatsen voor aanzienlijke personen. Deze stichting waaronder Wim Vlaanderen, oud-beheerder van begraafplaats Kranenburg zijn zitting heeft, probeert de geschiedenis van de dood en het begraven, “levendig” te houden.

Deze stichting heeft bijvoorbeeld een aantal adviseurs welke gemeentes adviseren bij het ruimen van begraafplaatsen. Maar ook bij het restaureren van grafmonumenten. Ook Wim Porte is lid van deze stichting. Zij vormen een beetje een subtak van de stichting, waar men de aandacht geeft aan begrafenissen. En dan voornamelijk het naspelen ervan, zoals het in de vroegere dagen ging.

 

 Het begraven van mensen en alles daaromheen is  doordrenkt met traditie. Wie kent niet het woord ‘huilebalk’. Dit was vroeger een ingehuurde schreier. Dit waren 2 personen, welke heel hard ‘huilden’ om het drama van het overlijden nogmaals te benadrukken, getooid met een zogenaamde ‘lamfer’. Een hoed met daaraan een rouwsluier bevestigt. En daarbij een grote witte zakdoek. Wij zien het af en toe nog bij de islamieten waar de vrouwen, weeklagen met veel geluid en geklak van de tong. De huilebalken waren ook diegene die het overlijden van iemand ‘aanzegden’ in de buurt/gemeenschap.

Hebt u wel eens van een ‘palfrenier’ gehoord, ik moet eerlijk bekennen, ik nog nooit. Wanneer u het zou opzoeken, dan vindt u dat het staat voor een tweede koetsier, een ‘bijkoetsier’. Deze man hielp de familie bij het in en uitstappen.  Er was ook een Klakkelman,  dat was  de verkeersregelaar. En dan waren er nog de ‘slippedragers’. Naaste familie of vrienden van de overledene liepen dan naast de koets en hielden een koord vast welke rondom aan de koets hing.

Martie zal eerst beginnen met het trainen van zijn (Gelderse paarden). Zij zullen moeten wennen aan de speciale maankappen. Dat alles eerst maar eens achter het huis, met 2 á 3 man alles opzetten aan het touw en dan voor een gewone marathonwagen. Het zal natuurlijk per dier anders zijn hoe het zal reageren op klapperende en wapperende kleden. 

Hier toont hij de maankappen van één van de paarden. Zoals u ziet zullen de oren bedekt zijn. De ogen zijn op zich wel vrij in het grote vierkante gat. Overal hangen een soort van roesjes aan.

Als voorbereiding op dit stukje was ik te gast bij Martie thuis en zat ik met drie enthousiaste mannen aan tafel, die een mooi doel hebben namelijk deze oude rouwkoets weer helemaal in ere herstellen. Wim Vlaanderen vertelt hoe het vroeger ging met de tradities en Wim Porte van het schildersbedrijf Porte, hoopt op zijn manier een steentje te kunnen bijdragen

En dan de koets. Deze is in redelijke staat, maar er moet wel degelijk het nodige aan gebeuren, maar daarover later meer.

Deze rouwkoets is rond 1913 gebouwd door de firma Huiskamp in Winterswijk, welke dit jaar 100 jaar bestaat. 

 

De carrosseriefabriek Huiskamp heeft zijn naam in de as van de grote houten wielen gezet, zodat het in ieder geval duidelijk was wie deze prachtige koets heeft gemaakt.

Het is een koets met enorm veel houtsnijwerk waarin ook weer veel tradities terugkomen van het geloof. Deze koets is zogenaamd van de 3^e á 4^e klasse. Een achterlader. Ooit in het bezit geweest van Oostindiën de Zwolse begrafenisvereniging, en daarvoor van Gait Mulder, stalhouder aan de kleine gracht. Het vermoeden is dat de koets ongeveer 6 jaar geleden voor het laatst hier in Zwolle is gebruikt.

 

Zoals gezegd veel tradities vanuit het geloof zoals de palmbladeren aan de zijkant van de koets, het symbool voor ‘onsterfelijkheid’ en ‘eeuwigheid’. In de christelijke traditie werd de palmtak een teken voor de overwinning van de geest op het lichaam. De oorsprong hiervan ligt in het verhaal van de intocht van Jezus in Jeruzalem (Palmzondag). Zijn aanhangers legden palmtakken op de weg waarover Jezus met zijn ezel reed. In de christelijke opvatting is Jezus in Jeruzalem gestorven voor de vergeving van de zonden van de mensheid.

De palmtak werd symbool voor alle mensen die zich inzetten voor hogere idealen zoals vrede en naastenliefde. Boven de palmbladeren ziet u een schelp met parels. De schelp staat symbool voor geboorte en wedergeboorte en de parel voor de eeuwigheid.

 

Eén van de toortsen welke aan de zijkant van de koets worden opgehangen.

Prachtig houtsnijwerk, wat overigens aan een goede beurt toe is.

En een houten ornament wat aan de zijkant van de koets wordt gehangen. Hoe duurder of moet ik zeggen, sjieker de begrafenis hoe meer ornamenten.  

Dit alles had ook weer te maken met de klasse van het begraven. Zoals gezegd deze koets is een 3^e a 4^e klasse.

Helemaal rechts bovenaan zit u nog net de toortshouder.

Was de overledene protestant, dan werd er een urn bovenop de koets gezet, en was het een katholiek dan werd er een houten kruis geplaatst.

Een urn heeft in dezer dagen een geheel andere betekenis gekregen vanwege crematies, welke in vroegere dagen niet of nauwelijks voorkwamen. De urn is een oud Romeins symbool voor de dood en rouw.

Deze koets is dus een zogenaamde achterlader.

De achterklep werd naar beneden geklapt, ook hier weer het nodige houtsnijwerk, en de kist werd op een paar rollende staven gezet om deze ietwat gemakkelijker naar binnen te kunnen schuiven.

Van de uitdrukking, ‘een ondergeschoven kindje zijn’, heeft u vast wel eens gehoord. Maar waar het vandaan komt??  Wim Vlaanderen vertelt, dat in vroegere dagen, een overleden kindje niet altijd een gewone begrafenis kreeg, maar meeging met een reguliere begrafenis. Het kistje werd dan onder de bok van de koetsier geschoven… De bok van deze koets is daar overigens niet geschikt voor.

 

Zoals ik al aangaf is de koets in redelijke staat en de stichting Terebinth is hier natuurlijk niet voor niets bij betrokken want men wil maar al te graag dit cultureel erfgoed in stand houden. Er zal waarschijnlijk wel een keer de vraag komen of de rouwkoets gebruikt kan gaan worden bij een begrafenis, het zal dan worden bekeken of dit mogelijk is. Het kost namelijk nogal wat, alleen aan tijd al. Twee paarden, vervoer van de koets, vervoer van de paarden, begeleiding want een koetsier kan dit zeker niet alleen doen.

Het onderhoud aan de koets is de    

laatste jaren niet echt goed geweest en dat is terug te zien. 

Barsten in de verf en hier en daar begint het hout wat te rotten.

en op andere plekken begint de verf los te laten. 

En dit was nu net één van de redenen dat Martie mij gevraagd heeft om dit stukje te schrijven want zij zijn naarstig op zoek naar:

• Een stalling voor de rouwkoets, waar hij droog en zonder al teveel vocht kan staan. De kleden moeten namelijk ook bewaard worden bij de koets. In de schuur waar de koets nu staat is tot 18 september nog beschikbaar maar daarna moet het er toch echt uit. In de stalling zou dan de mogelijkheid moeten zijn om de rouwkoets te gaan restaureren. Dus het zou handig zijn om er in ieder geval omheen te kunnen lopen.

• Vrijwilligers welke de kunst van schilderen maar natuurlijk ook van het voorbehandelen van het hout beheersen. Er zit veel werk in maar wanneer u hier zich voor geroepen voelt, dan heeft enorm veel eer van uw werk, want zo’n koets is nu eenmaal een blikvanger.

• Of bent u handig met hout, als vaardige timmerman, hier en daar moet een klein stukje worden vernieuwd, maar het grote werk zit het toch in het schilderen.

Wim Vlaanderen, Wim Porte, Martie Mulder

• En tenslotte zoeken deze 3 enthousiastelingen figuranten welke mee willen doen wanneer zij de koets gaan gebruiken. Het zal in eerste instantie geen commercieel doel hebben maar gebruikt worden bij het naspelen van begrafenissen. En dan zoek je bijvoorbeeld iemand die zich wil kleden als een palfrenier, een huilebalk, een slippedrager of als zwaar gesluierde dame.

Wie helpt ermee om deze oude rouwkoets weer nieuw leven in te blazen?

Hebt u belangstelling als vrijwilliger of plaats voor deze koets, dan kunt u contact opnemen met Martie Mulder, 06-12 92 28 09 of via zijn mailadres: mmulder@sparzwolle.nl

Ik ben in ieder geval erg benieuwd hoe dit mooie project verder zal gaan lopen. Misschien wordt het wel weer een keer gebruikt voor een begrafenis wat op zich natuurlijk triest en verdrietig is, maar wanneer iemand hiervoor kiest, dan is het een ‘mooi’ bijzonder, laatste eerbetoon.

Marianne ten Klooster